Aronia - uprawa i pielęgnacja plantacji

Zainteresowanie ekologiczną produkcją owoców wzrasta. W światowym sadownictwie, także w Polsce, hodowcy jak nigdy dotąd zwracają uwagę na cechy gatunków i odmian roślin sadowniczych ułatwiające produkcję zdrowych owoców.
Aronia czarnoowocowa (Aronia melanocarpa) dzięki swoim małym wymaganiom, odporności na choroby i szkodniki okazała się jedną z takich cennych dzisiaj roślin uprawnych. Jej owoce są łatwe w produkcji, bogate w związki biologicznie czynne: pektyny, flawonoidy, antocyjany, kwasy organiczne, liczne witaminy - w tym E, B2, B6, B9, PP występujące w bardzo małych ilościach w innych owocach oraz karoten (prowitamina A). Zawierają także molibden, miedź, bor, mangan, jod i kobalt. Nie kumulują szkodliwych metali ciężkich - nawet aronie rosnące w pobliżu ruchliwych tras komunikacyjnych zawierają mniej pozostałości niż dopuszczają normy polskie i państw Unii Europejskiej. Ponieważ nie zachodzi potrzeba chemicznej ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami, owoce aronii nie zawierają nawet śladowych ilości środków ochrony roślin.
Sok z aronii spożywany systematycznie obniża ciśnienie krwi i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych.
W 2003 roku  produkcja owoców aronii w Polsce sięgała 15 tysięcy ton. Duże nasadzenia tej rośliny (około 200 ha) znajdują się na Podlasiu — w gminie Huszlew po obchodach kilku regionalnych Dni Aronii zainicjowano imprezę ogólnopolską.
Największymi odbiorcami soków, koncentratu i mrożonek z aronii są państwa zachodniej Europy - głównie Niemcy, kraje skandynawskie i Austria, a także Stany Zjednoczone. Również w Polsce wzrasta zainteresowanie przetworami z tego gatunku.

Rodzaj Aronia należy do rodziny różowatych (Rosaceae) i jest blisko spokrewniony z rodzajem Sorbus (jarzębina). Gatunki: aronia czarnoowocowa (A. melanocarpa), aronia śliwolistna (A. prunifolia) i aronia czerwona (A. arbutifolia) przywędrowały do Europy z Ameryki Północnej, przez Rosję. Najwcześniej pojawił się w Polsce pierwszy z nich, stając się u nas pełnoprawnym gatunkiem sadowniczym od 1993 roku odnotowywanym w „Rocznikach Statystycznych".

Opis rośliny 

Aronia czarnoowocowa (inne jej nazwy to czarna lub ciemnoowocowa) jest krzewem osiągającym wysokość do 3 metrów. Łatwo się krzewi. Silniej rosną egzemplarze rozmnażane z nasion. Dla uzyskania formy drzewiastej szczepi się ją na podkładce jarzębu pospolitego (Sorbus aucuparia). Korzeń palowy aronii sięga do 1,5 m w głąb gleby, ale główna masa, przeważnie młodych kilkuletnich korzeni ulokowana jest pomiędzy 50 a 60 cm pod jej powierzchnią. Kora młodych pędów jest szarobrązowa, błyszcząca, gładka, na starszych — nieco spękana i ciemniejsza. Wczesnym latem zaczynają tworzyć się na nich początkowo mało zróżnicowane pąki liściowe i kwiatowe. W końcu sierpnia lub we wrześniu widać już wyraźnie przylegające do pędów mniejsze, wydłużone (smukłe) pąki liściowe. Kwiatowe są większe, bardziej kuliste, odchylające się od osi pędów. Skórzaste liście, dość zróżnicowane pod względem wielkości, mają kształt eliptyczny i ostry, spiczasty koniec. Wiosną są intensywnie zielone, wczesną jesienią zaczynają przebarwiać się na kolor ceglastoczerwony lub pomarańczowy. Aronia czarnoowocowa zaczyna kwitnienie zwykle w połowie maja (po „zimnych ogrodnikach") i kwitnie bardzo długo — około dwóch tygodni. W jej baldachogronach znajduje się od 20 do 30 kwiatów o średnicy około 1 cm, białych, zwykle z lekko różowym odcieniem. Jest to roślina owadopylna, ale przy złej pogodzie następuje samozapylenie. Zapylanie przez owady doprowadza do zawiązania owoców z ponad 90% kwiatów, zaś przy samozapyleniu tylko około 50% kwiatów tworzy zawiązki. Owoce osiągają dojrzałość zwykle po 3 miesiącach od kwitnienia. Najintensywniejszy ich przyrost ma miejsce w ostatnim miesiącu przed zbiorem, czyli od 15 sierpnia do 15 września.

Dojrzałe owoce są czarne, kuliste lub lekko wydłużone, pokryte nalotem woskowym, lśniące. Krzewy aronii zaczynają owocować bardzo wcześnie— w drugim roku po posadzeniu. W czwartym można już zebrać do kilkunastu ton owoców z hektara. W naszych badaniach w 7.-10. roku po posadzeniu uzyskiwaliśmy od 15 do 25 ton z hektara. Aronia jest bardzo odporna na mróz. Również jej pąki kwiatowe i kwiaty na ogół nie przemarzają w czasie przymrozków wiosennych. W naszych warunkach klimatycznych można ją uprawiać na terenie całego kraju. Gatunek ten ma małe wymagania co do gleb, chociaż bardzo wczesne wejście w okres produkcyjnego plonowania uzyskuje się na tych o wyższych klasach bonitacyjnych. Najlepszym stanowiskiem dla aronii są płaskowyże, przewiewne równiny oraz lekkie skłony. Nie lubi zacieniania - stąd jej bardzo dobre plony uzyskuje się na terenach otwartych, o dobrym naświetleniu. Aronia dość płytko się korzeni i dlatego krzewy można sadzić na terenach o stosunkowo wysokim poziomie wód gruntowych (0,7-0,8 m).

Materiał szkółkarski

Wczesne plony z plantacji produkcyjnych - już w drugim roku - możemy uzyskać sadząc krzewy dwuletnie rozmnażane wegetatywnie. Siewki później - o rok lub 2 lata - wchodzą w okres owocowania, co oczywiście podnosi koszty produkcji. Rośliny rozmnażane generatywnie - z nasion - mają zróżnicowaną siłę wzrostu, co często uniemożliwia kombajnowy zbiór owoców i w oczywisty sposób podraża produkcję. Najlepiej sadzić genotypy o utrwalonych cechach genetycznych, jak pochodząca z Albigowej `Galicjanka' (syn. ' Albigowianka"). W ciągu 20 lat obserwacji dawała plon o 15-30% wyższy od sprowadzonej z Czech odmiany 'Nero'.

Przygotowanie gleby

Pole przeznaczone pod nasadzenia aronii powinno być dokładnie oczyszczone z chwastów trwałych (perz, rumian, mniszek, powój, ostrożeń). W tym celu należy, jako przedplon, wysiać mieszanki zbożowo-motylkowe lub gorczycę (dwukrotnie w okresie wegetacyjnym).
Ponieważ na ogół nasze gleby są kwaśne lub bardzo kwaśne, trzeba je zwapnować, tak by osiągnąć optymalny dla aronii odczyn lekko kwaśny lub zbliżony do obojętnego. Każda roślina sadownicza jest wdzięczna za nawożenie obornikiem, ale jeśli przed posadzeniem plantacji odchwaszczaliśmy stanowisko przedplonem na przyoranie - nie ma potrzeby dodatkowego nawożenia organicznego - aronia ma bardzo małe wymagania również co do zasobności gleb. Tylko na te, które od wielu lat nie były wzbogacane nawozami organicznymi, warto rozrzucić 30-40 ton obornika na hektar pamiętając, by nie łączyć tego z wapnowaniem (można to zrobić pod przedplon). Nawożenie mineralne powinniśmy wykonać według zaleceń wynikających z analizy gleby, niezbędnej także do potrzebnego wcześniej określenia dawki wapna. Orientacyjne dawki nawozów mineralnych - przy braku wyników analizy gleby - są podobne, jak dla czarnej porzeczki: po 100 kg K20 i P205 na hektar. Nawozy fosforowe i potasowe przykrywamy głęboką orką, po czym pole wyrównujemy. Zamiast kilkukrotnych przejazdów (orka, potem kultywator, brona lub glebogryzarka) dobrze jest wykorzystać agregat uprawowy.

Terminy i systemy sadzenia 

Najlepsza do sadzenia aronii, jak i innych roślin sadowniczych, jest późna jesień (październik, listopad). Jeśli z jakichkolwiek względów trzeba sadzić wiosną, musi to być okres od końca marca do połowy kwietnia. Sadzenie wiosenne bardzo często hamuje szybki wzrost i rozwój krzewów, gdyż w naszych warunkach klimatycznych nierzadko wiosną brakuje opadów - trzeba się liczyć wówczas z koniecznością 2-, 3-krotnego podlewania krzewów po sadzeniu.
Aronia jest gatunkiem, który nie lubi zacieniania. Dlatego też polecam dla niej system rzędowy, przy czym rozstawa zależy od tego, czy owoce będziemy zbierać ręcznie, czy mechanicznie - kombajnem. Przy tym pierwszym sposobie wystarczy rozstawa 3 m pomiędzy rzędami i 1,5 m pomiędzy roślinami w rzędzie (około 2200 szt./ha). Na słabszych glebach możemy sadzić rośliny w rzędzie co 1 m - wówczas na hektarze będzie 3300 krzewów.
Plantację przeznaczoną do kombajnowego zbioru powinniśmy posadzić w jednej z poniższych kombinacji:
• 3,5 m x 0,8 m (ok. 3570 szt./ha),
• 3,5 m x 1,0 m (ok. 2850 szt./ha),
• 4,0 m x 0,8 m (ok. 3120 szt./ha),
• 4,0 m x 1,0 m (ok. 2500 szt./ha).
Ponieważ aronia należy do gatunków światłolubnych, rzędy powinny mieć kierunek północ-południe lub zbliżony. Gdy jednak konfiguracja terenu wymusza inne rozwiązanie, musimy przewidzieć największą rozstawę (2500 szt./ha). Na małych plantacjach można sadzić krzewy ręcznie. Przy nasadzeniach towarowych znacznie taniej będzie wykorzystać sadzarkę używaną przez szkółkarzy do sadzenia podkładek. Krzewy sadzi się o 2-3 cm głębiej niż rosły w szkółce. Kwatery dużych plantacji nie powinny przekraczać 10 hektarów, a długość rzędów w kwaterze 250-300 m. Pozwala to na oszczędności w pracy maszyn - unika się zwłaszcza pustych przejazdów kombajnu do zbioru owoców. Jeśli pole jest znacznie dłuższe niż tu zalecane, należy co 250 m pozostawić 6-8-metrowy pas do manewrowania maszynami i rozładunku zebranych owoców. Również na końcach rzędów należy pozostawić 6-8 m na uwrocia.

Zabiegi pielęgnacyjne

Najczęstszym sposobem uprawy gleby na plantacjach produkcyjnych jest ugór herbicydowy w rzędach krzewów, a w międzyrzędziach 2-3-metrowej szerokości pasy murawy. Ponieważ murawa konkuruje z krzewami o wodę i składniki pokarmowe, wymaga 5-7 krotnego koszenia w sezonie, głównie wiosną i wczesnym latem. Tam, gdzie jest mało opadów - w centralnej Polsce - powinniśmy utrzymywać ugór herbicydowy zarówno w rzędach jak i w międzyrzędziach.
Gdy bierze się pod uwagę ekologiczne aspekty produkcji owoców aronii, zamiast używać herbicydów można na plantację ściółkować korą lub trocinami - warstwa ściółki powinna mieć grubość 15-20cm. Nieliczne chwasty, jakie spod niej wyrosną można niszczyć punktowo. W uprawie tego gatunku wykorzystujemy herbicydy, polecane dla plantacji krzewów jagodowych.
Po posadzeniu krzewy silne - o bardzo dobrym systemie korzeniowym i wielu pędach - możemy zostawić niecięte, ewentualnie skracamy ich pędy o 1/3 długości. Słabszym, a zwłaszcza mającym niezbyt rozrośnięty system korzeniowy oraz 1-3 pędów, należy bezwzględnie skrócić je o połowę. Pozwala to na osiągnięcie plonu produkcyjnego w 2., 3. roku po posadzeniu. Podobnie powinniśmy ciąć krzewy na plantacjach posadzonych na słabych, piaszczystych glebach. W ten sposób ułatwiamy krzewom silniejszy wzrost i rozwój.
Najbardziej produktywne są pędy w wieku 2-6 lat i pochodzi z nich 70-80% plonu. Tnąc i formując krzewy należy zostawiać tylko takie właśnie, wycinając najsłabsze, a zostawiając silne, długości co najmniej 30- 50 cm. Wycinamy również starsze niż sześcioletnie.
Aronia jest gatunkiem bardzo odpornym na niską temperaturę i dlatego bez obaw możemy przeprowadzać  cięcie przez cały okres od zakończenia zbiorów do początków kwietnia. Przy cięciu musimy uwzględnić możliwości kombajnu - może on zbierać owoce z krzewów mających do 2 metrów wysokości. Na plantacjach przeznaczonych do mechanicznego zbioru - dla jego ułatwienia - pozostawia się pędy wyrastające w kierunku międzyrzędzi, zaś usuwa nadmierną liczbę tych,  które zagęszczają rząd.

Nawożenie

Aronia ma małe wymagania nawozowe, co nie oznacza, że można całkowicie zaniechać nawożenia mineralnego. Najlepiej, aby poziom żyzności gleby na plantacji kontrolować co 2,3 lata wykonując analizy w stacji chemiczno-rolniczej, która obok wyników przedstawia każdorazowo zalecenia nawozowe. Zapotrzebowanie aronii na azot jest minimalne. Jeśli nie wykonano analizy gleby, na średnio żyznych można rozsiewać na hektar około 50-60 kg N, 100-150 kg K20 i 80-100 kg P205.

Ochrona 

Gatunek ten jest bardzo odporny na choroby, a także rzadko porażany przez szkodniki. Przez ponad 20 lat obserwacji aronii w Zakładzie Doświadczalnym w Albigowej tylko w jednym roku wystąpiły na krzewach mszyce oraz sporadycznie, na pojedynczych krzewach, można było spotkać śluzownicę ciemną i zwójki. Również tylko raz bardzo groźne okazały się ptaki (szpaki, kwiczoły), które spowodowały, że zbiór resztek owoców był nieopłacalny.

Zbiór owoców 

Można go przeprowadzać już po 15 sierpnia. Owoce aronii dojrzewają równomiernie - co umożliwia ich zbiór kombajnem. Chciałbym podkreślić, że jeśli producent aronii prowadzi także wielkotowarową produkcję porzeczek, znacznie efektywniej wykorzystuje kombajn, gdyż gatunki te dojrzewają do zbioru w różnych terminach. Kombajn półrzędowy do zbioru porzeczek może obsłużyć około 10-15 ha tych roślin i tyle samo aronii. Kombajn samobieżny, zbierający owoce z całego krzewu za jednym przejazdem, obsługuje po 25-30 ha porzeczek i aronii w ciągu sezonu. Na małych plantacjach jeden pracownik, w zależności od wielkości plonu, zbiera od 100 do 150 kg owoców w ciągu 8 godzin.

Opracowano na podstawie: HASŁO OGRODNICZE 2/2003, autor: dr inż Józef Kleparski, fotografie własne oraz zasoby Pixabay.